مێشكت بناسه و سودله تواناكانی وه‌ربگره
نه‌زمی قادر
یادگەى مرۆڤ
یادگەى مرۆڤ بابەتێکى زۆر ئاڵۆزە هەرچەندە لەلایەن زانستى نوێوە ئەتوانرێت پێناسەیەکى گشتى بۆ بکرێت، بەڵام لەڕاستیدا نازانرێت هێشتا یادگە چییە؟ ئەگەرچى ئەوە ئەزانین کە یادگەى ئێمە لەبەشێک لەتوێکڵى مێشکدایە کە لەلایەن هیپۆکامپوز کۆنترۆڵ ئەکرێت، وه نەخۆشى ئەلزایمەر بەزۆرى لەنەخۆشى لەدەستدانى یادگە سەرهەڵ ئەدات.
یادگە چییە؟
تا سەد ساڵ بەر لەئێستا وەڵامى ئەم پرسیارە ناڕوون بوو وەزاناکان نەیاندەزانى کە یادگەى مرۆڤ ئەکەوێتە کوێوە، بەڵام لەڕوانگەى ماتریالیستەکانەوە ئەبوایە بەشێک بوایە لەجەستەى ئێمە وەتەنها بۆچونیان ئەوەبوو کە دەکەوێتە مێشکى مرۆڤەوە. لەئێستاشدا بەپێش کەوتنى زانست خەریکى دۆزینەوەى وەڵامى ئەم پرسیارەن.
شوێنى یادگە لەمێشکدا
90 ساڵ بەرلەئێستا پن فیڵد penfild لەو توێژینەوانەى لەسەر نەشتەرگەرى مێشک ئەنجامى دان گەیشتە گەواهیەکى بنچینەیى کە یادەوەرى تایبەت شوێنگەیەکى تایبەت جیایان هەیە، یەکێک لەتایبەتمەندییە سەرنج ڕاکێشەکانى مێشک ئەوەیە کە: خودى مێشک ڕاستەوخۆ هەست بەئێش ناکات ئەگەر پێستى سەرو جومگەکان بآهۆش بکەین دەتوانین کار لەسەر مێشکى کەسێکى بەئاگا (هۆشیار) بکەین بە بچوکترین ئێش، پن فیڵد ئەم تایبەتمەندییەى مێشکى لەتاقیگە گرنگ کاریگەرەکان خۆى سودى لێ وەرگرتن.
یەکێک لەنەخۆشەکان گفتوگۆى لەگەڵ هاوڕێکانى لەئەفریقاى باشور دوپات کردەوە لەکاتى ئەنجامدانى نەشتەرگەرى مێشکدا. پن فیڵد لەپەرتوکى (ڕازو نهێنى زەین) کەمێک پێش مردنى نوسینى، بەتەواوى ڕوون بوو کە ئەم دەنگۆى ناو یادگە لەڕەگەزى خەو و ڕویا نەبوو، بەڵکو چەسپێنەرى ئەوەبوو کە ئەم شتانە لەڕووى بەئاگاییەوە بووە. لەڕاستیدا پن فیڵد گومانى دەبرد کە مێشکى مرۆڤ هەروەک شریتى خاو وایە کە زانیارییەکان بەگشتى یەک لەدواى یەک جێگیر ئەبن.
حەفتا ساڵ بەر لەئێستا زاناکان گەیشتنە ئەوەى کە یادەوەرییەکان لەمێشکى مرۆڤ شوێنگەیەکى تایبەتیان هەیەو هیچکات ناسڕێنەوە (لەبیر ناچنەوە) تەنانەت ئەم بابه‌ته‌ی ئێستا خەریکى ئەیخوێنیتەوە.
(پریبرام) نەشتەرگەرێکى تری بواری مێشك بوو بەرپەرچى بۆچونەکەى پن فیڵدى دایەوە بڕواى وابوو کە یادەوەرى شوێنى تایبەتیان نییە، بەڵکو لەهەموو مێشک بڵاوئەبنەوە.
کێشى مێشکى مرۆڤ
کێشى مێشکى مرۆڤ بەتێکڕایى دەگاتە (1300-1400) گرام، لەکاتی لەدایک بوونى مرۆڤ کێشى مێشکى کەمترە لە (300-400)گرام. مێشکى مرۆڤ لەماددەى خۆڵەمێشى40% لەماددەى سپى 60% پێکهاتووە، ئەگەرچى مێشکى مرۆڤ تەنها 2% کێشى گشتى لەشى مرۆڤ پێک ئەهێنێ، بەڵام 20% خوێنى جەستە بۆ خۆى ئەبات بەکارى ئەهێنێت.
بەشەکانی مێشکی مرۆڤ
مێشک لەسێ بەشى سەرەکى پێکهاتووە، “مۆخ، مێشکۆکە، قەدى دەماغ”.
مۆخ ئەمانە لەخۆى ئەگرێت:
– دیاسنفال و نیوەگۆى ڕاست نیوەگۆى چەپ.
دیانسفال، بەتالاموس و هیپۆتالاموس هەندێک بەشى نزیک لێوەى ئەوترێت. نیوەگۆى مۆخ بەشێکى سەرەکى مۆخ پێک ئەهێنن.
توێکڵى نیوەگۆکان لەماددەى خۆڵەمێشى دروست بوون.
– ئەرکەکانى بەشەکانى مێشک پێکهاتەیان.
تواناى جوڵە، هەست کردن، نوسین، توانایى کۆنترۆڵى بەشەکانى ڕاست چەپى جەستە، یادگە، بیستن، بینین، نوسین، قسەکردن.
بەشێکى گرنگى مێشک پێکهاتووە لە
1- مێشکى ناوەڕاست
2- پردى مێشک
3- سەنتەرى ڕێک کردنى هەناسە، کردارى دڵ و هۆشیارى …..
– مێشکۆکە: کەوتۆتە دواى جومگە لەژێر مۆخە، کارى سەرەکی بریتییە لە کۆنترۆڵ هاوسەنگ کردنى جوڵە پاراستنى یەکسانى لەش .